Konsultasiya al

İnsan orqanizmi bir kitab kimidir — hər hüceyrəsində həyatın dili ilə yazılmış genetik sətirlər var. Bu sətirlərin çoxu nizamlı, taraz və sabitdir. Amma bəzən həmin sətirlərdən birində xırda bir hərf səhvi – yəni mutasiya – yaranır. Bəzi mutasiyalar heç bir problem yaratmadan nəsildən-nəslə ötürülür, bəziləri isə hüceyrənin davranışını dəyişdirərək xərçəngə aparan ilk addımı atır. Qanın genetik yaddaşı da bu baxımdan istisna deyil — o, insanın irsi yükünü, həm də xəstəlik potensialını daşıyır.

İrsi və sonradan yaranan mutasiyalar: fərq nədədir?
 Genetik dəyişikliklər iki əsas növə ayrılır: irsi (germline) və qazanılmış (somatik) mutasiyalar.
 İrsi mutasiyalar valideyndən övladlara keçən genetik dəyişikliklərdir və bədəndəki bütün hüceyrələrdə olur. Bu tip dəyişikliklər çox vaxt qan xəstəliklərinin genetik bazasını yaradır: məsələn, β-talassemiya, oraqvari hüceyrə anemiyası, Fanconi anemiyası və GATA2 defisiti kimi xəstəliklərdə.
 Somatik mutasiyalar isə həyat boyu qazanılır — məsələn, radiasiya, kimyəvi maddələr, infeksiyalar və ya təbii DNT replikasiya səhvləri nəticəsində. Bu dəyişikliklər adətən bir kök hüceyrədə başlayır və lösemiyə aparan klonal prosesləri işə salır.

İrsi sindromlardan xərçəngə gedən yol
 Son illərdə aparılan genetik tədqiqatlar sübut edib ki, bəzi hematoloji genetik xəstəliklər əslində xərçəng üçün zəmin yaradan başlanğıc mutasiyalardır. Məsələn:

• Fanconi anemiyası: DNT təmir mexanizmini tənzimləyən genlərdə mutasiyalar nəticəsində xromosom sabitliyi pozulur. Nəticədə hüceyrələrdə DNT zədəsi toplanır və AML-yə keçid riski artır.
• GATA2 defisiti: GATA2 transkripsiya faktorundakı irsi dəyişikliklər hematopoetik kök hüceyrələrin sayını və funksiyasını azaldır, nəticədə mielodisplastik sindrom (MDS) və lösemi riski yüksəlir.
• RUNX1 və CEBPA mutasiyaları: İrsi formaları ailəvi lösemi sindromu kimi tanınır. Bu genlərdəki dəyişikliklər hüceyrə diferensiasiyasını tənzimləyə bilmir və nəticədə qan hüceyrələri yetişməmiş vəziyyətdə qalır.

Bu xəstəliklərdə genetik dəyişikliklər tək başına xərçəng yaratmır — onlar sadəcə ilk toxumu əkir. Sonradan həyat boyu yığılan əlavə mutasiyalar bu toxumu cücərdir.

Yaşla əlaqəli klonal hematopoez (CHIP): səssiz başlanğıc
 Bəzən insanın qanında heç bir klinik xəstəlik əlaməti yoxdur, amma genetik analizlərdə DNMT3A, TET2 və ASXL1 kimi genlərdə mutasiyalar aşkarlanır. Bu vəziyyət yaşla əlaqəli klonal hematopoez (CHIP) adlanır. CHIP zamanı hematopoetik kök hüceyrələrin kiçik bir hissəsi genetik üstünlük qazanır və qanda tədricən üstünlük təşkil edir.

Bu vəziyyət zərərsiz görünə bilər, amma tədqiqatlar göstərib ki, CHIP daşıyıcılarında lösemi və ürək-damar xəstəlikləri riski 10 dəfəyə qədər artır. Yəni, bu mutasiyalar hələ xərçəng yaratmayıb, amma “genetik saat” artıq işə düşüb.

Epigenetik tənzimləmə və mutasiya əlaqəsi
 İrsi və sonradan yaranan mutasiyaların çoxu hüceyrənin epigenetik idarəetmə sisteminə təsir edir. DNT-nin metilasiyası, histon modifikasiyaları və xromatin sıxlığı hüceyrənin hansı genləri “açıb” və hansını “bağlayacağını” müəyyən edir.
 DNMT3A, TET2 və IDH1/2 kimi genlər bu sistemin qoruyucularıdır. Bu genlərdə mutasiyalar baş verdikdə hüceyrə genetik yaddaşını itirir. Əvvəllər susdurulmuş onkogenlər aktivləşir, tumor süpresor genlər isə bağlanır. Bu, epigenetik səviyyədə xərçəngə gedən ən sakit, amma təhlükəli yoldur.

Lösemi riskinin artdığı genetik hallara nümunələr:

• DNMT3A mutasiyası: DNT metilasiyasında balansın pozulması → klonal genişlənmə.
• TET2 mutasiyası: DNT demetilasiyasının zəifləməsi → diferensiasiyanın dayanması.
• IDH1/2 mutasiyaları: Onkometabolitlərin toplanması → TET2 inhibisiyası.
• GATA2, RUNX1 və CEBPA mutasiyaları: Kök hüceyrə proqramının dəyişməsi → mieloid diferensiasiyanın dayanması.

Bu genlərdəki dəyişikliklər bir-birini tamamlayır və çox vaxt lösemi inkişaf etməzdən illər əvvəl qan nümunəsində aşkarlanır.

Genetik testlərin əhəmiyyəti: xəstəliyi başlamadan tanımaq
 Müasir genetik texnologiyalar artıq “xəstəliyi başlamadan tanımaq” mərhələsinə çatıb. NGS (Next Generation Sequencing) panelləri sayəsində irsi və somatik mutasiyalar eyni anda təhlil olunur. Bu analizlər genetik riski olan insanlarda erkən nəzarət və profilaktik tədbirləri mümkün edir.

Məsələn, ailəsində lösemi və ya mielodisplastik sindrom olan şəxslərdə GATA2, RUNX1, CEBPA, TET2 və DNMT3A genlərinin analizi mütləq aparılmalıdır. Bu genetik markerlər təkcə xəstəliyi aşkarlamır, həm də müalicənin gedişini, transplantasiya qərarını və uzunmüddətli sağ qalmanı proqnozlaşdırmağa kömək edir.

Afgen Genetik Diaqnoz Mərkəzində genetik riskin qiymətləndirilməsi
 Afgen Genetik Diaqnoz Mərkəzində hematopoetik sistem üçün xüsusi hazırlanmış irsi və somatik mutasiya panelləri vasitəsilə bu genetik risklər dəqiqliklə təyin olunur. Nəticələrə əsasən pasiyentlərə fərdi nəzarət proqramı, periodik qan analizi və genetik monitorinq planı hazırlanır. Bu yanaşma xəstəliyin başlanmasını deyil, qarşısını almağı hədəfləyir.

 Qanın genetik yaddaşı insanın öz tarixidir — orada həm sağlamlığın kodu, həm də potensial xəstəliyin izi gizlənib. İrsi mutasiyalar bu tarixin dərin qatlarında illərlə sakit qala bilər, lakin əlavə genetik zədələr və epigenetik dəyişikliklər onları oyada bilər. Bu gün elm artıq o səviyyəyə çatıb ki, bu dəyişikliklər xəstəliyə çevrilmədən əvvəl aşkarlana və izlənə bilir.
 Əgər genlər həyat kitabımızdırsa, epigenetika onun oxunma qaydasıdır. Və bu qaydanı vaxtında anlamaq — lösemiyə aparan yolu dəyişdirməyin ən güclü üsuludur.