Konsultasiya al

Qan xəstəlikləri çox geniş spektrə malikdir və bunların bəziləri anadangəlmə (irsi), bəziləri isə sonradan qazanılmış olur. Normal hematoloji xəstəliklər (məsələn, anemiya, talassemiya, hemofiliya və s.) ilə lösemiyalar arasındakı əsas fərq xəstəliyin genetik mənşəyi və hüceyrə səviyyəsindəki dəyişikliklərində özünü göstərir. Lösemi — yəni qan xərçəngi — hematopoetik kök hüceyrələrdə baş verən klonal genetik mutasiyalar nəticəsində yaranır, halbuki normal qan xəstəliklərində genetik dəyişikliklər çox vaxt stabil və irsi xarakterli olur, xərçəngə keçid potensialı daşımır.

1. Lösemi və normal qan xəstəliklərinin genetik mənşə fərqi
 Normal qan xəstəliklərində (məsələn, dəmir çatışmazlığı anemiyası, talassemiya və s.) əsas problem ya genetik kodda sabit, irsi dəyişikliklər, ya da maddələr mübadiləsində funksional pozğunluqlar ilə əlaqəlidir. Bu dəyişikliklər xromosom səviyyəsində böyük mutasiyalarla deyil, gen ardıcıllığında tək nukleotid dəyişiklikləri (SNP-lər) ilə izah olunur və çox zaman sabit irsiyyət modeli ilə ötürülür.

Lösemidə isə vəziyyət fərqlidir. Lösemik hüceyrələrdə somatik mutasiyalar, xromosom translokasiyaları, deleksiya və amplifikasiyalar nəticəsində yeni genetik kombinasiyalar yaranır. Bu dəyişikliklər hematopoetik kök hüceyrənin genetik proqramını dəyişir, nəticədə hüceyrə nəzarətsiz şəkildə bölünür və diferensiasiyasını itirir.

2. Karyotip və xromosom səviyyəsində fərqlər

• Normal qan xəstəliklərində: Karyotip adətən normal olur (46,XX və ya 46,XY). Talassemiya kimi irsi xəstəliklərdə müəyyən gen deleteləri və ya nöqtə mutasiyaları müşahidə oluna bilər, lakin xromosom quruluşu bütöv qalır.
• Lösemidə: Karyotip çox vaxt pozulmuş olur. Xüsusi translokasiyalar və füzyon genləri löseminin diaqnostik markerləridir.
  • Məsələn:
    • KML-də t(9;22)(q34;q11) → BCR-ABL1
    • APL-də t(15;17)(q22;q21) → PML-RARA
    • ALL-də t(12;21)(p13;q22) → ETV6-RUNX1
       Bu translokasiyalar nəticəsində yaranan füzyon genlər xərçəngin “mühərriki” rolunu oynayır və hüceyrədə daimi proliferasiya siqnalı yaradır.

3. Molekulyar səviyyədə fərqlər: mutasiya və gen ekspressiyası
 Normal qan xəstəliklərində genetik dəyişikliklər çox vaxt struktur və metabolik funksiyaları pozur. Məsələn:

• β-talassemiya – HBB genində nöqtə mutasiyası → hemoglobin sintezi azalır.
• Hemofiliya A – F8 gen mutasiyası → laxtalanma faktoru çatışmazlığı.
   Bu hallarda hüceyrə malign transformasiya keçirmir, sadəcə funksiyasını yerinə yetirə bilmir.

Lösemidə isə mutasiyalar hüceyrə siklini və apoptotik nəzarəti dəyişdirir.
 Ən çox rast gəlinən mutasiyalar:

• FLT3-ITD – tirozin kinaz aktivliyinin artması, nəzarətsiz bölünmə.
• NPM1 – nüvə-sitoplazma daşınmasının pozulması.
• DNMT3A və TET2 – DNT metilasiyasında epigenetik pozğunluq.
   Bu mutasiyalar hüceyrəni “ölməz” hala gətirir və klonal üstünlük qazandırır.

4. Epigenetik və transkripsion dəyişikliklər
 Normal qan xəstəliklərində epigenetik tənzimləmə nisbətən stabil qalır. Lösemilərdə isə epigenetik səviyyədə DNMT3A, IDH1/2, TET2 kimi genlərin mutasiyaları DNT metilasiyasını pozur, nəticədə gen ifadəsi anormal şəkildə dəyişir. Hüceyrə diferensiasiyası dayanır, mieloblastlar və limfoblastlar diferensiasiya olmadan çoxalmağa davam edir.

5. Hüceyrə səviyyəsində fərqlər və klonal struktur
 Normal qan xəstəliklərində bütün hüceyrələr genetik olaraq eynidir, yalnız funksional fərqlər olur. Lösemidə isə xəstəliyin əsas xüsusiyyəti klonal mənşədir — yəni xəstəlik bir zədələnmiş kök hüceyrədən başlayır və onun klonu bütün sümük iliyini tutur. Bu səbəbdən lösemik hüceyrələrdə monoklonallıq markerləri aşkar olunur (məsələn, immunoglobulin gen yenidən düzülmələri və ya TCR klonal mutasiyaları).

6. Diaqnostik genetik analiz fərqləri

• Normal qan xəstəlikləri üçün: Genetik analizlər daha çox targeted mutation əsaslıdır (məsələn, HBB, F8, G6PD gen testləri).
• Lösemi üçün: Diaqnostika sitogenetik (karyotip, FISH) və molekulyar (RT-qPCR, NGS) metodlara əsaslanır.
  • Karyotip analizi – translokasiya və delesiyaları aşkarlayır.
  • FISH – spesifik füzyon genləri göstərir.
  • RT-qPCR və NGS – mutasiya yükünü, MRD (Minimal Residual Disease) səviyyəsini və proqnostik göstəriciləri ölçür.

7. Klinik fərqlər və müalicəyə təsir
 Genetik əsaslara görə müalicə yanaşması da fərqlidir:

• Normal qan xəstəlikləri: Əksər hallarda simptomatik və dəstək terapiyası (məsələn, dəmir, folat, vitamin əlavələri, transfuzion dəstək).
• Lösemi: Müalicə genetik markerlərə əsaslanır – hədəfli dərmanlar (məsələn, imatinib – BCR-ABL1 üçün, ATRA – PML-RARA üçün), kemoterapi və kök hüceyrə transplantasiyası.

Genetik analizlər lösemilərdə təkcə diaqnoz üçün deyil, həm də müalicə nəticələrinin izlənməsi və relaps riskinin proqnozlaşdırılması üçün istifadə olunur.

8. Afgen laboratoriyalarında genetik fərqləndirmə yanaşması
 Afgen Genetik Diaqnoz Mərkəzində normal və malign hematoloji xəstəliklərin genetik differensasiyası üçün kompleks analizlər aparılır:

• Hemoglobinopatiya paneli (HBB, HBA1/2 genləri) – talassemiya və s. üçün.
• Lösemi panelləri (FLT3, NPM1, DNMT3A, IDH1/2, BCR-ABL1 və s.) – AML, ALL və KML üçün.
• Sitogenetik və FISH analizləri – translokasiya və xromosom anomaliyalarının aşkarlanması üçün.

Bu yanaşma sayəsində normal hematoloji pozğunluqlar ilə malign klonal proseslər dəqiq fərqləndirilir, müalicə planı isə fərdiləşdirilmiş şəkildə hazırlanır.
 Normal qan xəstəlikləri ilə lösemilər arasındakı əsas fərq genetik sabitlik və klonal transformasiya səviyyəsindədir. Normal qan xəstəliklərində genetik dəyişikliklər sabit və irsidir, lösemidə isə somatik mutasiyalar nəticəsində hüceyrə “proqramı” pozulur və xərçəng prosesi başlayır. Bu fərqlərin genetik analizlərlə müəyyənləşdirilməsi müasir hematologiyada diaqnostikanın, proqnozun və müalicənin əsas sütunlarından biridir. Elm göstərir ki, lösemiyə qarşı ən güclü silah, onun genetik kökünü tanımaq və fərqləndirməkdir.