Konsultasiya al

Minimal Qalıq Xəstəlik (MRD – Minimal Residual Disease) hematoloji malignitələrin, xüsusilə leykoz və limfomaların, müalicədən sonra orqanizmdə qalan və mikroskopla aşkar edilə bilməyən az miqdarda xərçəng hüceyrələrini ifadə edir. MRD anlayışı bu gün hematoloji onkologiyanın ən mühüm proqnostik göstəricilərindən biri sayılır. Çünki xəstədə klinik remissiya əldə edilsə belə, az sayda qalan bu hüceyrələr sonradan relapsın (xəstəliyin təkrarlanması) əsas səbəbi olur. MRD-nin düzgün monitorinqi müalicənin real effektivliyini ölçməyə, relapsı erkən mərhələdə proqnozlaşdırmağa və fərdiləşdirilmiş terapiya strategiyasını müəyyənləşdirməyə imkan verir.

MRD anlayışının klinik əhəmiyyəti
 Klassik mikroskopik analizlər leyemik hüceyrələri yalnız hüceyrə populyasiyasının ən azı 5%-i olduqda göstərə bilir. Halbuki MRD texnologiyaları 10⁻³–10⁻⁶ səviyyəsində, yəni milyon sağlam hüceyrə içərisində bir leyemik hüceyrəni belə aşkar etməyə qadirdir. Bu fərq klinik praktikada həyati önəm daşıyır. Çünki MRD pozitiv xəstələrdə relaps riski 5–10 dəfə yüksək olur və müalicə strategiyası buna uyğun dəyişdirilməlidir.

MRD izlənməsi əsasən kəskin mieloid leykoz (AML), kəskin limfoblastik leykoz (ALL), xroniki mieloid leykoz (KML), həmçinin xroniki limfositar leykoz (CLL) və multiple mieloma kimi xəstəliklərdə aparılır. Müasir hematologiyada MRD nəticəsi artıq “klinik remissiya” qədər vacib sayılır və müalicə qərarları bu göstəriciyə əsaslanır.

MRD-nin aşkarlanmasında istifadə olunan texnologiyalar
 Minimal qalıq xəstəliyin monitorinqi üçün bir neçə əsas texnoloji yanaşma mövcuddur:

1. Axın sitometriyası (Flow Cytometry)
 Bu üsul hüceyrə səthindəki spesifik markerlərə (CD antigenlərinə) əsaslanır. Hər bir leyemik klon özünəməxsus immunfenotipə malikdir və bu markerlər müalicə sonrası qalan hüceyrələrin identifikasiyasında istifadə olunur.

• Həssaslıq səviyyəsi: 10⁻³–10⁻⁴
• Üstünlükləri: sürətli, geniş əlçatan, real vaxtda nəticə.
• Məhdudiyyəti: fenotipik dəyişikliklər və laborator təcrübə asılılığı.

2. Real-Time PCR (RT-qPCR)
 Molekulyar səviyyədə MRD aşkarlanması üçün ən çox istifadə olunan texnologiyadır. Bu üsulla müəyyən füzyon genləri və ya mutasiyalar (məsələn, BCR-ABL1, PML-RARA, NPM1, RUNX1-RUNX1T1) yüksək dəqiqliklə ölçülür.

• Həssaslıq səviyyəsi: 10⁻⁴–10⁻⁵
• Üstünlükləri: yüksək spesifiklik və kvantitativ nəticə.
• Məhdudiyyəti: yalnız tanınmış genetik markerlər üçün tətbiq edilə bilər.

RT-qPCR analizində MRD nəticələri adətən BCR-ABL1/ABL1 nisbəti kimi və ya log azalma (məsələn, 3 log, 4 log) şəklində ifadə olunur. Beynəlxalq miqyasda IS (International Scale) standartı bu nəticələrin müqayisəliliyini təmin edir.

3. Rəqəmsal PCR (Digital PCR)
 Yeni nəsil PCR texnologiyası olan Digital PCR (dPCR) MRD-nin daha da dəqiq kəmiyyət təyinini təmin edir. Bu üsul DNT-nin hər bir molekulunu mikroskopik damlalara bölür və nəticəni birbaşa sayır.

• Həssaslıq səviyyəsi: 10⁻⁵–10⁻⁶
• Üstünlükləri: standart əyrilərə ehtiyac yoxdur, mütləq sayma imkanı verir.
• Kliniki istifadəsi: AML və ALL xəstələrində MRD-nin erkən aşkarlanması.

4. Yeni Nəsil Sekanslama (NGS – Next Generation Sequencing)
 NGS texnologiyası MRD-nin aşkar edilməsində ən yüksək həssaslıq təmin edən üsuldur. Bu metod leyemik klonlara məxsus spesifik mutasiyaları (FLT3-ITD, DNMT3A, IDH1/2 və s.) və ya immunoglobulin/T-hüceyrə reseptor genlərinin unikal yenidən düzülmələrini təyin edir.

• Həssaslıq səviyyəsi: 10⁻⁶
• Üstünlükləri: çoxsaylı markerlərin eyni vaxtda aşkarlanması, klonal heterojenliyin təhlili.
• Əlavə üstünlük: relaps zamanı yaranan yeni mutasiyaları müəyyən edə bilir.

NGS əsaslı MRD testləri artıq beynəlxalq klinik protokollara daxil edilir və xüsusilə relaps riskinin individual proqnozlaşdırılmasında geniş tətbiq tapır.

MRD-nin klinik tətbiq sahələri
 MRD monitorinqi aşağıdakı məqsədlərlə həyata keçirilir:

• Müalicəyə cavabın qiymətləndirilməsi: Kimyaterapiya və ya hədəfli müalicə sonrası qalan leyemik hüceyrələrin səviyyəsini müəyyən edir.
• Relapsın erkən aşkarlanması: Klinik simptomlar yaranmadan həftələr və ya aylar əvvəl xəstəliyin geri qayıtma riskini göstərir.
• Fərdiləşdirilmiş müalicə qərarları: MRD pozitiv xəstələrdə əlavə müalicə mərhələsi və ya kök hüceyrə transplantasiyası planlaşdırılır.
• Dərin molekulyar remissiyanın təsdiqi: MRD-nin 10⁻⁵ və ya daha aşağı səviyyədə olmaması xəstəliyin tam nəzarət altında olduğunu göstərir.

Proqnostik dəyəri və klinik nəticələr
 Elmi araşdırmalar göstərir ki, MRD negativliyinə (yəni MRD-nin 10⁻⁴ səviyyəsindən aşağı olması) nail olan xəstələrdə 5 illik sağ qalma ehtimalı 80–90%, MRD pozitiv qalan xəstələrdə isə cəmi 30–40% civarındadır.

2019-cu ildə New England Journal of Medicine jurnalında dərc olunan geniş tədqiqatda AML və ALL xəstələrinin MRD səviyyəsinin müalicə nəticələrinə birbaşa təsir etdiyi göstərilmişdir. MRD negativ xəstələrdə relaps riski 5 dəfəyə qədər azalmış, transplantasiyadan sonrakı sağ qalma müddəti isə əhəmiyyətli dərəcədə uzanmışdır.

Afgen laboratoriyalarında MRD izlənməsi
 Afgen Genetik Diaqnoz Mərkəzində MRD monitorinqi RT-qPCR, Digital PCR və NGS əsaslı panellər vasitəsilə həyata keçirilir. Bu analizlər xəstənin genetik markerlərinə əsasən fərdiləşdirilir:

• KML xəstələri üçün BCR-ABL1 IS monitorinqi
• APL xəstələri üçün PML-RARA transkript səviyyəsinin izlənməsi
• AML üçün NPM1, FLT3-ITD və RUNX1-RUNX1T1 markerləri
• ALL üçün ETV6-RUNX1, IGH və TCR yenidən düzülmələrinin təyini

Nəticələr Beynəlxalq Ölçü Sistemi (IS) ilə uyğunlaşdırılır və xəstənin müalicəyə cavab dinamikası periodik olaraq həkimə təqdim olunur.

MRD-nin gələcəyi – dəqiqləşdirilmiş hematologiya dövrü
 MRD anlayışı artıq “qalığı tapmaq”dan çox, xəstəliyi molekulyar səviyyədə idarə etmək fəlsəfəsinə çevrilib. Gələcəkdə MRD testləri yalnız leykozlarda deyil, limfomalar və mieloma kimi digər hematoloji xərçənglərdə də standart təyinat halına gələcək.

Eyni zamanda real-time klinik inteqrasiya sistemləri (laborator analizlərin süni intellektlə qiymətləndirilməsi) MRD nəticələrinin avtomatik analizini təmin edəcək. Bu, relaps riskinin proqnozlaşdırılmasını daha da dəqiqləşdirəcək və müalicə strategiyalarını tam fərdiləşdirəcək.

Nəticə
 Minimal Qalıq Xəstəlik anlayışı müasir hematologiyada diaqnostik yanaşmanı kökündən dəyişib. Artıq mikroskopla “görünməyən” xəstəliklər molekulyar səviyyədə izlənə bilir. MRD testləri həkimlərə xəstəliyi yalnız müalicə etməyə deyil, həm də önləməyə imkan verir. Bu gün hematologiyada məqsəd təkcə remissiya əldə etmək deyil — onu molekulyar səviyyədə qorumaqdır, çünki bir neçə hüceyrə belə, gələcəyin taleyini dəyişə bilər. MRD monitorinqi bu incə tarazlığın ən elmi və ən güclü göstəricisidir.