Konsultasiya al

Hematoloji xəstəliklər — xüsusilə leykozlar, limfomalar və mielodisplastik sindromlar — çox vaxt xromosom səviyyəsində baş verən genetik dəyişikliklərin nəticəsidir. Bu dəyişikliklər hüceyrə bölünməsini, diferensiasiyanı və apoptotik mexanizmləri pozaraq nəzarətsiz proliferasiyaya səbəb olur. Belə genetik pozğunluqların aşkarlanması üçün ən vacib üsullardan biri sitogenetik analiz və onun müasir variantı olan FISH (Fluorescent In Situ Hybridization) metodudur. Bu texnologiyalar hematoloji malignitələrin diaqnostikasında, proqnozlaşdırılmasında və müalicəyə cavabın izlənməsində əsas rol oynayır.

Sitogenetik anomaliyaların mahiyyəti
 Sitogenetika xromosomların struktur və say anomaliyələrini öyrənən sahədir. İnsanlarda normal karyotip 46 xromosomdan ibarətdir. Lakin hematoloji xəstəliklərdə bu balans pozulur — xromosomların qırılması, birləşməsi, translokasiyası, delesiyası və ya əlavə olunması müşahidə edilir. Bu dəyişikliklər nəticəsində yeni gen füzyonları əmələ gəlir və ya onkogenlər aktivləşir.

Ən çox rast gəlinən sitogenetik anomaliyalar bunlardır:

• Translokasiyalar: İki xromosom arasında genetik material mübadiləsi. Məsələn, t(9;22)(q34;q11) — KML üçün xarakterik Philadelphia xromosomu; t(15;17)(q22;q21) — APL üçün PML-RARA füzyonu.
• Delesiyalar: Xromosomun bir hissəsinin itirilməsi. Məsələn, del(5q) və del(7q) — mielodisplastik sindromlarda və AML-də müşahidə olunur.
• Dupleks və trisomiyalar: Əlavə xromosomların yaranması, məsələn +8 və +21 — müxtəlif leykoz alt tiplərində rast gəlinir.
• İnversiyalar və insersiyalar: Xromosomun daxilində seqmentin tərsinə çevrilməsi və ya başqa bölgəyə əlavə olunması.

Bu dəyişikliklərin hər biri xəstəliyin gedişini və müalicəyə cavabı müəyyən edir. Məsələn, inv(16) və t(8;21) AML-də müsbət proqnoz göstəricisi sayılır, monozomiya 7 isə pis proqnozla əlaqələndirilir.

Karyotip analizi və onun məhdudiyyətləri
 Klassik karyotip analizi G-bəndləmə üsulu ilə aparılır. Hüceyrələr metafaza mərhələsində mikroskop altında araşdırılır və hər bir xromosomun morfologiyası qiymətləndirilir. Bu üsul 5 Mb və daha böyük struktur dəyişiklikləri aşkar edə bilir.

Karyotip analizi hematoloji xəstəliklərdə diaqnostikanın ilk mərhələsidir, lakin onun bəzi məhdudiyyətləri var:

• Yüksək bölünmə qabiliyyətli hüceyrə kulturasına ehtiyac olur.
• Kiçik genetik dəyişikliklər (mikrodelesiyalar, mikroinsersiyalar) görünmür.
• Analiz uzun çəkir (3–5 gün).

Bu səbəbdən daha həssas və sürətli texnologiyalar — FISH və molekulyar sitogenetika — müasir laboratoriyalarda geniş tətbiq olunur.

FISH analizinin prinsipi
 FISH (Fluorescent In Situ Hybridization) metodu DNT zondlarının flüoresan boyalarla işarələnərək xromosomlardakı spesifik gen bölgələrinə bağlanması prinsipinə əsaslanır. Bu üsul həm metafaza, həm də interfaza hüceyrələrində tətbiq edilə bilər, yəni hüceyrənin bölünməsinə ehtiyac yoxdur.

Zondlar konkret gen və ya xromosom hissəsini tanıyır və flüoresan mikroskop altında parlaq siqnal kimi görünür.

• Füzyon zondları iki fərqli genin birləşməsini göstərmək üçün istifadə olunur (məsələn, BCR-ABL1, PML-RARA).
• Break-apart zondları genin parçalanmasını və translokasiyasını aşkar edir (məsələn, ALK, MLL/KMT2A).
• Delesiya və amplifikasiya zondları gen sayındakı dəyişiklikləri göstərir (məsələn, TP53, MYC, 5q-, 7q-).

FISH analizinin hematoloji xəstəliklərdə tətbiqi
 FISH testi xüsusilə aşağıdakı hematoloji xəstəliklərdə diaqnostik və proqnostik əhəmiyyət daşıyır:

• Xroniki mieloid leykoz (KML): BCR-ABL1 füzyonunu aşkarlayır və müalicə sonrası monitorinqdə istifadə olunur.
• Kəskin promiyelositar leykoz (APL): PML-RARA translokasiyasını göstərir, ATRA terapiyasına uyğunluğu müəyyən edir.
• Kəskin mieloid leykoz (AML): inv(16), t(8;21), del(5q), del(7q) kimi struktur anomaliyaları təsdiqləyir.
• Kəskin limfoblastik leykoz (ALL): ETV6-RUNX1, BCR-ABL1 və TCF3-PBX1 füzyon genlərini aşkarlayır.
• Mielodisplastik sindromlar (MDS): del(5q), +8 və 20q- kimi xromosom anomaliyalarını müəyyən edir.
• Limfomalar: BCL2, BCL6 və MYC rearranjasiyalarını (xüsusilə diffuz B-hüceyrəli lenfomada) göstərir.

FISH analizinin mühüm üstünlüyü ondan ibarətdir ki, o, submikroskopik səviyyədə dəyişiklikləri də aşkar edə bilir və nəticələr 24–48 saat ərzində əldə olunur.

Proqnostik əhəmiyyəti və klinik tətbiq
 Sitogenetik və FISH nəticələri xəstəliyin proqnozunun təyin edilməsində əsas meyarlardan biridir. ELN (European LeukemiaNet) və WHO təsnifatlarına görə AML və digər leykozlarda genetik anomaliyalar risk qruplarının formalaşmasında əsas rol oynayır:

• Yaxşı proqnoz: t(8;21), inv(16), t(15;17)
• Orta proqnoz: normal karyotip, +8, del(9q)
• Pis proqnoz: -7, -5, kompleks karyotip, 11q23 anomaliyaları

Bu məlumatlar müalicə planının seçilməsində əsas göstəricidir. Məsələn, yüksək risk qrupuna aid edilən xəstələrdə kimyaterapiyadan sonra hematopoetik kök hüceyrə transplantasiyası planlaşdırılır, aşağı risk qrupunda isə konservativ müalicə və monitorinq kifayətdir.

Molekulyar inteqrasiya və FISH-in gələcək rolu
 Son illərdə NGS (Next Generation Sequencing) texnologiyaları ilə birlikdə FISH analizi hibrid diaqnostika strategiyasına çevrilib. FISH, xromosom səviyyəsində dəyişikliyi göstərir, NGS isə bu dəyişikliklərin genetik nəticəsini (mutasiya, deleksiya, füzyon transkript) müəyyən edir. Bu iki texnologiyanın inteqrasiyası diaqnostikanı daha dəqiq və fərdiləşdirilmiş hala gətirib.

Eyni zamanda, digital FISH və multiplex FISH kimi texnologiyalar bir analizdə 5–10 fərqli genetik markerin eyni vaxtda aşkarlanmasına imkan yaradır. Bu, xüsusilə kompleks karyotipli AML və MDS hallarında faydalıdır.

Afgen Genetik Diaqnoz Mərkəzində yanaşma
 Afgen Genetik Diaqnoz Mərkəzində hematoloji xəstəliklər üçün sitogenetik və FISH analizləri beynəlxalq standartlara uyğun aparılır. Xüsusi panellər vasitəsilə BCR-ABL1, PML-RARA, KMT2A, ETV6-RUNX1, TP53 və digər əsas genetik dəyişikliklər təyin edilir. Laboratoriyada həm metafaza, həm də interfaza FISH üsulları tətbiq olunur ki, bu da nəticələrin dəqiqliyini və sürətini artırır.

Bu analizlər xəstəliyin erkən mərhələdə aşkarlanmasına, riskin düzgün qiymətləndirilməsinə və müalicə planının fərdiləşdirilməsinə imkan verir. Hər bir xəstə üçün genetik nəticələr klinik kontekstlə birlikdə qiymətləndirilir və həkimlərə tam molekulyar profil təqdim olunur.

Nəticə
 Cytogenetik anomaliyalar hematoloji xəstəliklərin genetik “barmaq izi” kimidir və onların aşkarlanması xəstəliyin təbiətini, gedişini və müalicəyə cavabını müəyyən edir. FISH analizi isə bu sahədə həssas, dəqiq və etibarlı bir alətdir. Bu texnologiya sayəsində hematoloji diaqnostika mikroskopdan molekul səviyyəsinə keçib — artıq hər bir xromosom dəyişiklik yalnız xəstəliyi tanımaq üçün deyil, həm də onu düzgün müalicə etmək üçün açar rolunu oynayır. Elm bu gün sübut edir ki, xromosom səviyyəsində baş verən kiçik bir dəyişiklik belə, insan orqanizminin bütün taleyini dəyişə bilər — və FISH bu dəyişiklikləri görünən hala gətirən ən güclü elmi vasitədir.