MTHFR gen mutasiyaları və implantasiya uğursuzluğu
Embriyonun ana bətninə uğurla yerləşməsi — yəni implantasiya prosesi — reproduktiv uğurun ən vacib mərhələlərindən biridir. Bu prosesin uğursuzluğu bir çox qadında təkrarlanan düşüklərin və uğursuz köməkçi reproduktiv cəhdlərin əsas səbəbi ola bilər. Son illərdə aparılan elmi tədqiqatlar göstərir ki, implantasiya pozğunluqlarının yalnız hormonal və ya anatomiya ilə deyil, genetik amillərlə, xüsusilə MTHFR (Methylenetetrahydrofolate Reductase) genindəki mutasiyalarla sıx əlaqəsi vardır.
MTHFR geni fol turşusunun (vitamin B9) metabolizmasında əsas rol oynayan fermenti kodlayır. Bu ferment 5,10-metilentetrahidrofolatı 5-metiltetrahidrofolata çevirir — bu maddə isə homosisteinin metioninə çevrilməsi üçün lazımdır. Yəni, MTHFR geni orqanizmdə metilasiya dövranının və DNA sintezinin düzgün işləməsində həlledici rol oynayır. Bu sistemdə baş verən pozğunluqlar hüceyrə bölünməsini, toxuma regenerasiyasını və erkən embrion inkişafını mənfi təsir altına alır.
Elmi ədəbiyyatda MTHFR geninin iki əsas polimorfizmi geniş öyrənilmişdir: C677T və A1298C. Bu genetik dəyişikliklər nəticəsində MTHFR fermentinin aktivliyi azalır və nəticədə fol turşusunun aktiv formaya çevrilməsi zəifləyir. Bu zaman qanda homosistein səviyyəsi yüksəlir — bu vəziyyət “hiperhomosisteinemiya” adlanır. Homosisteinin artması qan damarlarının daxili səthinə zərər verərək, mikrosirkulyasiyanı pozur və uteroplasentar qan dövranını zəiflədir. Bu isə endometriumun (uşaqlıq selikli qişasının) embrionu qəbul etmə qabiliyyətini azaldır və implantasiya uğursuzluğu ilə nəticələnə bilər.
2017-ci ildə “Human Reproduction” jurnalında dərc olunan genişmiqyaslı meta-analizdə 3000-dən çox qadın üzərində aparılan araşdırma göstərmişdir ki, MTHFR C677T homozigot (TT) daşıyıcılarında hamiləlik itkisi və implantasiya uğursuzluğu riski təxminən 2,3 dəfə daha yüksəkdir. Xüsusilə köməkçi reproduktiv üsullardan (IVF və ICSI) istifadə edən qadınlarda bu genetik faktor uğursuz nəticələrin ən güclü göstəricilərindən biri kimi təsdiqlənmişdir.
C677T polimorfizmi fermentin istilik sabitliyini azaldır və onun fəaliyyətini 60–70% zəiflədir. Bu, qanda folat səviyyəsinin azalmasına, DNT-nin metilasiya dərəcəsinin pozulmasına və embrional hüceyrələrdə xromosom anomaliyalarının artmasına gətirib çıxarır. Nəticədə, implantasiya prosesi ya baş vermir, ya da baş verdikdən qısa müddət sonra embrion inkişafdan qalır. Digər tərəfdən, A1298C polimorfizmi fermentin aktivliyini bir qədər az azaltsa da, C677T ilə birlikdə (kompound heterozigot hal) olduqda təsiri güclənir.
Yüksək homosistein səviyyəsi yalnız qan dövranını pozmur, həm də oksidativ stressi artırır. Bu, endometrium hüceyrələrinin reseptivliyini azaldır, damar endoteli və trofoblast hüceyrələrinin qarşılıqlı əlaqəsini zəiflədir. Trofoblast hüceyrələri embrionun uşaqlıq divarına “yapışmasını” təmin edən əsas strukturlardır. Onların funksiyasının genetik və biokimyəvi pozulması nəticəsində implantasiya prosesi uğursuz olur.
MTHFR mutasiyalarının klinik əhəmiyyəti təkcə implantasiya ilə məhdudlaşmır. Bu genetik dəyişikliklər həmçinin erkən hamiləlik itkiləri, plasentar ayrılma, preeklampsiya, intrauterin inkişaf geriliyi kimi hallar üçün də risk yaradır. Bu səbəbdən, təkrarlanan uğursuz hamiləlik yaşayan qadınlarda və ya IVF nəticəsizliyi hallarında MTHFR gen testi tövsiyə edilir.
MTHFR mutasiyalarının təsirini azaldan əsas üsul fərdiləşdirilmiş folat dəstəyi və nutrigenetik yanaşmadır. Adi sintetik fol turşusu bu mutasiyaya malik qadınlarda effektiv şəkildə aktiv formaya çevrilmir. Buna görə də onlara metilfolat (5-MTHF) formasında folat əlavələri verilməsi daha məqsədəuyğundur. 2020-ci ildə “Reproductive Biology and Endocrinology” jurnalında dərc edilən araşdırma göstərib ki, MTHFR polimorfizmi olan qadınlarda metilfolat əlavəsi hamiləlik ehtimalını 1,8 dəfə artırır və homosistein səviyyəsini 35%-ə qədər azaldır.
Bu mutasiyaların təsirini modulyasiya edən digər faktorlar da mövcuddur. Məsələn, vitamin B12, B6 və riboflavin (B2) MTHFR dövranında köməkçi kofaktor rolunu oynayır. Bu vitaminlərin çatışmazlığı olan qadınlarda homosistein səviyyəsi daha da artır və implantasiya ehtimalı azalır. Beləliklə, MTHFR mutasiyası olan qadınlarda təkcə folat deyil, bütün B-kompleks vitaminlərinin balanslı şəkildə qəbulu vacibdir.
MTHFR ilə bağlı riskin qiymətləndirilməsində həm genetik testlər, həm də biokimyəvi analizlər birlikdə istifadə olunur. Qan analizində homosistein, folat və B12 səviyyələrinin ölçülməsi, DNT testində isə C677T və A1298C polimorfizmlərinin yoxlanılması aparılır. Bu məlumatlar birləşdirilərək, qadının implantasiya potensialı və hamiləlik riski haqqında fərdi proqnoz hazırlanır.
Afgen Genetik Diaqnoz Mərkəzində MTHFR gen analizi Real-Time PCR və NGS əsaslı genetik panellərlə həyata keçirilir. Bu testlər sayəsində hər bir qadının genetik və metabolik profili müəyyən edilir və nəticələrə uyğun fərdi vitamin tənzimləməsi və pəhriz planı hazırlanır. Mərkəzdə həmçinin nutrigenetik məsləhət xidməti təqdim olunur – burada genetik nəticələrə əsasən folat formasının və dozasının fərdiləşdirilməsi aparılır.
Nəticə olaraq, MTHFR gen mutasiyaları implantasiya uğursuzluğu və təkrarlanan hamiləlik itkisi üçün mühüm genetik göstəricidir. Bu mutasiyalar folat metabolizmasını və damar funksiyasını pozaraq, embrionun uşaqlıq divarına yerləşməsini çətinləşdirir. Lakin fərdi genetik bilik və uyğun qidalanma ilə bu risklər idarə oluna bilər. Elm sübut edir ki, sağlam hamiləlik sağlam genetik metilasiya ilə başlayır — və bu metilasiyanın mərkəzində MTHFR geni dayanır.
