İnsanlar arasında bədən çəkisi və enerji sərfiyyatı baxımından böyük fərqlər müşahidə olunur. Bəziləri eyni miqdarda qida qəbul etdikdə asanlıqla çəki artımı yaşayır, digərləri isə çox yeməsinə baxmayaraq arıq qalır. Bu fərqin tək səbəbi həyat tərzi və pəhriz deyil — orqanizmin enerji mübadiləsini tənzimləyən UCP (Uncoupling Protein) genlərinin fəaliyyətidir. UCP gen ailəsi hüceyrə səviyyəsində istilik istehsalını və enerji səmərəliliyini idarə edən əsas mexanizmlərdən biridir. Bu genlərdəki fərqli genetik variantlar bəzi insanlarda təbii olaraq yüksək metabolik sürət və “enerji sızması” effekti yaradır.
UCP gen ailəsinə əsasən üç gen daxildir: UCP1, UCP2 və UCP3. Bu genlər mitoxondrilərdə fəaliyyət göstərir — yəni hüceyrənin enerji istehsal edən mərkəzində. Normalda qidadan alınan enerji mitoxondrilərdə ATP (adenozin trifosfat) şəklində saxlanılır, bu da orqanizmin “yanacağı” rolunu oynayır. Lakin UCP genləri bu prosesi qismən “ayırır” (uncoupling effekti yaradır). Başqa sözlə, qidadan alınan enerjinin bir hissəsi ATP kimi toplanmaq əvəzinə istilik kimi sərf olunur. Nəticədə orqanizm eyni miqdarda qida qəbul etsə də, enerjinin daha çox hissəsini istiliyə çevirdiyi üçün çəki artımı baş vermir.
UCP1 geni əsasən qəhvəyi yağ toxumasında (brown adipose tissue, BAT) ifadə olunur. Qəhvəyi yağlar bədəndə istilik yaranmasında mühüm rol oynayır və UCP1 bu prosesin əsas tənzimləyicisidir. Bu genin aktiv variantlarına malik şəxslərdə qidalanmadan sonra enerji sərfiyyatı artır, yəni orqanizm əlavə enerjini istiliyə çevirərək “yandırır”. 2019-cu ildə “Nature Metabolism” jurnalında dərc edilən tədqiqat göstərmişdir ki, UCP1 geninin aktiv forması olan A-3826G polimorfizmini daşıyan insanlarda bədən yağ faizi orta hesabla 15% daha az olur və onların bazal metabolik sürəti daha yüksəkdir.
UCP2 və UCP3 genləri isə daha çox skelet əzələsində və pankreas hüceyrələrində fəaliyyət göstərir. Onlar enerji istehsalının dəqiqliyini azaldaraq, enerji itkisinin istilik şəklində baş verməsinə səbəb olur. Bu proses orqanizmdə termogenezin (istilik yaranmasının) artmasına gətirib çıxarır. Xüsusilə UCP3 geni əzələ fəaliyyətində mühüm rol oynayır: bu genin yüksək aktivliyi olan şəxslər eyni fiziki fəaliyyətdə daha çox kalori sərf edirlər. “Journal of Physiology” (2020) araşdırması göstərib ki, UCP3 geninin bəzi allel variantları olan fərdlərdə istirahət halında enerji sərfi 8–10% yüksək olur. Bu, uzunmüddətli dövrdə bədən çəkisinin artmamasına və hətta təbii arıqlığa səbəb ola bilər.
Bu genetik fərqlər yalnız metabolik sürəti deyil, həm də bədənin soyuğa və qidaya qarşı reaksiyasını müəyyən edir. Məsələn, UCP1 geni aktiv olan şəxslər soyuq mühitdə daha çox istilik yaradır və bədən temperaturunu sabit saxlayır. Soyuğa qarşı bu genetik adaptasiya eyni zamanda enerji sərfini artırır. Bu səbəbdən Skandinaviya və Şimal xalqları arasında aparılan genetik tədqiqatlarda UCP1-in aktiv formalarının daha çox yayılmış olduğu göstərilib — bu, təbii seçilmənin nəticəsidir.
UCP genlərinin fəaliyyəti həm də hormonlar və pəhriz tərkibi ilə tənzimlənir. Məsələn, tiroid hormonları (T3 və T4) bu genlərin ifadəsini artırır və maddələr mübadiləsini sürətləndirir. Eyni zamanda polidoymamış yağ turşuları (xüsusilə omeqa-3) və katexinlərlə zəngin yaşıl çay ekstraktı UCP1 aktivliyini artırır. Əksinə, emal olunmuş şəkərlər və doymuş yağlar bu genlərin fəaliyyətini zəiflədir. Beləliklə, genetik olaraq “sürətli metabolizm” üstünlüyünə malik fərdlər belə, yanlış pəhriz seçdikdə bu üstünlüyü itirə bilərlər.
Elmi araşdırmalar göstərir ki, UCP genlərinin aktivliyi həm genetik, həm də epigenetik səviyyədə idarə olunur. Yəni, həyat tərzi faktorları – stress, yuxu rejimi, fiziki aktivlik – bu genlərin ifadəsinə təsir edə bilər. “Cell Reports” (2022) nəşrində göstərilib ki, müntəzəm idman UCP3 geninin ifadəsini artıraraq əzələlərin oksigen istifadə qabiliyyətini və enerji sərfini yüksəldir. Bu, xüsusilə çəki artımına meyilli insanlarda metabolik tarazlığın qorunmasında mühüm rol oynayır.
Genetik baxımdan UCP genləri aktiv olan fərdlər bəzən istənilmədən “arıq fenotipə” malik olurlar. Onlar çox yemələrinə baxmayaraq bədən çəkisini artıra bilmirlər, çünki enerji yığım mexanizmləri zəif, enerji itkisi isə güclüdür. Bu, estetik baxımdan üstünlük kimi görünsə də, bəzi hallarda enerji çatışmazlığı, soyuğa dözümsüzlük və vitamin çatışmazlığı kimi fəsadlara da səbəb ola bilər. Buna görə bu fərdlər üçün yüksək enerji dəyərlərinə malik, protein və sağlam yağlarla zəngin pəhriz tövsiyə olunur.
Afgen Genetik Diaqnoz Mərkəzində aparılan metabolik və nutrigenetik testlərdə UCP1, UCP2 və UCP3 genlərinin analizləri həyata keçirilir. Bu testlər vasitəsilə orqanizmin enerji sərfiyyatı, termogenetik qabiliyyəti və çəki tənzimləmə potensialı müəyyən edilir. Əldə edilən nəticələrə əsasən, fərdlər üçün fərdi qidalanma və metabolik bərpa planı hazırlanır.
Nəticə olaraq, bəzi insanların “nə yesə də kökəlməməsi” təsadüfi deyil — bu, UCP genlərinin bioloji fəaliyyətinin nəticəsidir. Bu genlər orqanizmin enerji idarəetmə sisteminin əsas tənzimləyiciləridir. Elm sübut edir ki, bədən çəkisi yalnız qidalanmadan deyil, hüceyrə səviyyəsində enerji balansını müəyyən edən genetik koddan da asılıdır. UCP genləri sayəsində bəziləri enerjini səmərəli istifadə etməyi deyil, onu istilik şəklində sərf etməyi seçir. Genetik baxımdan bu, arıqlığın təbii mexanizmi və metabolik fərqliliyin ən maraqlı sübutudur.
