Konsultasiya al

Piylənmə bu gün dünya üzrə ən geniş yayılmış metabolik pozğunluqlardan biridir və onun yaranma səbəbləri yalnız həyat tərzi ilə deyil, eyni zamanda genetik amillərlə də sıx bağlıdır. Son onilliklərdə aparılan molekulyar-genetik tədqiqatlar göstərir ki, bəzi genlər insan orqanizmində enerji tarazlığını, iştahanı və yağ metabolizmasını tənzimləyir. Bu genlərdən ən çox araşdırılanı FTO (Fat Mass and Obesity Associated) genidir. Bu genin müəyyən variantları orqanizmin enerji sərfiyyatını, aclıq hissini və bədən kütləsi indeksini (BMI) birbaşa təsir altına alır.

FTO geni xromosom 16-da yerləşir və onun məhsulu olan zülal DNT və RNT metilasiyasının tənzimlənməsində iştirak edir. Bu mexanizm hüceyrə səviyyəsində enerji balansının idarə olunmasında mühüm rol oynayır. Elmi araşdırmalar göstərib ki, FTO genindəki rs9939609 adlı polimorfizm piylənmə ilə ən çox əlaqələndirilən genetik variasiyadır. Bu variasiyanın “A” allelini daşıyan şəxslərdə bədən çəkisinin artma riski, yağ toxumasının toplanması və iştahanın yüksəlməsi ehtimalı daha çox olur.

2018-ci ildə “Nature Genetics” jurnalında dərc edilən genişmiqyaslı genom tədqiqatına (GWAS) əsasən, FTO geninin risk allelini daşıyan insanlarda piylənmə ehtimalı təxminən 1,7 dəfə yüksəkdir. Bunun səbəbi həmin genetik variantın hipotalamus bölgəsində yerləşən sinir hüceyrələrinin leptin və qrelin hormonlarına olan cavabını dəyişdirməsidir. Bu hormonlar iştahanın tənzimlənməsində əsas rol oynayır. Nəticədə, fərd doyma hissini daha gec hiss edir və enerji qəbulunu artırır.

Bununla yanaşı, bəzi tədqiqatlar FTO geninin enerji sərfiyyatına da təsir etdiyini göstərir. “Journal of Clinical Endocrinology & Metabolism” (2020) nəşrində göstərilib ki, risk alleli daşıyan şəxslərin istirahət halında metabolik sürəti 5–10% daha aşağı olur. Bu isə eyni miqdarda qida qəbul edən iki fərddən birində çəki artımına daha çox meyil yaratmaq deməkdir.

Lakin genetika dəyişməz olsa da, epigenetik tənzimləmə və həyat tərzi faktorları FTO geninin təsirini əhəmiyyətli dərəcədə zəiflədə bilər. Tədqiqatlar göstərir ki, fiziki aktivlik, xüsusilə aerobik məşqlər, bu genetik təsirin mənfi nəticələrini azaldır. “Obesity Reviews” (2021) jurnalında 17 min iştirakçı üzərində aparılan meta-analiz nəticəsində məlum olub ki, gündəlik 30–60 dəqiqəlik fiziki aktivlik FTO geninin piylənmə ilə əlaqəli təsirini təxminən 30%-ə qədər azaldır. Bu, genetik meyilliyin qəti hökm olmadığını və düzgün həyat tərzinin genetik riski dəyişdirə bildiyini sübut edir.

Qidalanma baxımından da FTO geni ilə bağlı mühüm fərqlər müəyyən olunub. “American Journal of Clinical Nutrition” (2019) araşdırmasına görə, risk allelini daşıyan fərdlərdə yüksək karbohidratlı və az zülallı pəhrizlər bədən çəkisinin artmasına səbəb olur. Əksinə, zülalla zəngin, lifli və az şəkərli pəhrizlər bu fərdlərdə yağ yığımını azaldır və insulin həssaslığını yaxşılaşdırır. Belə şəxslər üçün Middelland dənizi pəhrizi (Mediterranean diet) kimi bitki mənşəli, omeqa-3 yağ turşuları ilə zəngin və emal olunmuş şəkərlərdən uzaq qidalanma modeli ən optimal hesab olunur.

Vitamin və mineral balansı da FTO geninin təsirini dəyişə bilər. Məsələn, fol turşusu (B9), B12 vitamini və D vitamini səviyyələrinin normal saxlanılması genetik metilasiyanı dəstəkləyərək metabolik sabitliyə müsbət təsir göstərir. FTO geni ilə əlaqəli tədqiqatlarda bu qida elementlərinin çatışmazlığının bədən kütləsinin artımı ilə paralel getdiyi müşahidə edilib. Bu səbəbdən fərdi pəhriz tərtib edilərkən yalnız kalori hesabı deyil, həm də mikronutrient balansı nəzərə alınmalıdır.

FTO geninin təsiri təkcə piylənmə ilə məhdudlaşmır. Elmi sübutlar onun 2-ci tip şəkərli diabet (T2DM), hipertoniya və metabolik sindrom kimi vəziyyətlərlə də əlaqəli olduğunu göstərir. Bu genin fəaliyyət mexanizmi enerji dövriyyəsi və insulin siqnal sisteminə təsir edir. Beləliklə, genetik test nəticəsində FTO geninin risk variantı aşkar edilərsə, bu yalnız estetik deyil, həm də ciddi metabolik sağlamlıq xəbərdarlığı kimi qəbul edilməlidir.

Nəticə olaraq, FTO geni piylənmənin genetik əsaslarını anlamaqda mühüm açardır. Lakin bu genin daşıyıcısı olmaq artıq çəki ilə barışmaq demək deyil. Elm sübut edir ki, həyat tərzi, qidalanma və epigenetik faktorlar genetik təsiri dəyişdirə bilər. Genlər taleyimiz deyil, potensialımızdır – onları necə idarə edəcəyimiz isə bizim seçimimizdir. Genetik biliklə fərdi qidalanmanı birləşdirmək sağlam bədənə və uzunömürlülüyə aparan ən ağıllı yoldur.