Konsultasiya al

Zəka – insanın öyrənmə, düşünmə, problem həll etmə və yeni biliklər əldə etmə qabiliyyəti — çoxsaylı amillərin təsiri ilə formalaşır. Cəmiyyətdə uzun illərdir belə bir fikir mövcuddur: “Zəka tamamilə irsi xüsusiyyətdir və əsasən valideynlərdən ötürülür.” Bəs bu iddia nə dərəcədə elmi əsaslara söykənir? Bugünkü genetika və nevroloji tədqiqatlar bu sahədə hansı faktları ortaya çıxarır?

Zəka Necə Ölçülür?

Əvvəlcə qeyd etmək lazımdır ki, zəka çoxölçülü bir anlayışdır. Ən geniş yayılmış göstəricilərdən biri IQ (İntellekt Qüvvəti) testidir. Lakin IQ testi zəkanın bütün aspektlərini (emosional zəka, sosial zəka, yaradıcılıq və s.) əhatə etmir və bu, elm adamları arasında da geniş müzakirə mövzusudur.

Genlər və Zəka: Elmi Faktlar

1. Zəka Bir Neçə Genin Təsiri Altındadır

Müasir genetika sübut edir ki, zəka poligenik, yəni bir neçə (bəzən yüzlərlə) genin birgə təsiri ilə formalaşır. Zəkanın inkişafında əsas rol oynayan bəzi genlər:

• CHRM2: Beyində sinaptik əlaqələrin və öyrənmə proseslərinin tənzimlənməsində iştirak edir.
• COMT: Duyğuların idarəsi və zehni çevikliyin təminində mühüm rol oynayır.
• BDNF (Brain-Derived Neurotrophic Factor): Sinir hüceyrələrinin inkişafı və plastisitetində əsas faktorlardan biridir.
• NRG1, DTNBP1, SNAP25 və digərləri: Sinaptik funksiyaların və idrak qabiliyyətinin tənzimlənməsində iştirak edir.

Bununla belə, bu genlərdəki fərqliliklər zəkanın yalnız bir hissəsini izah edə bilər; ümumiyyətlə, genetik faktorlar zəka dəyişkənliyinin 40-60%-ni təşkil edir.

2. Anadan, yoxsa Atadan Gəlir?

Bəzən cəmiyyətdə belə bir mif yayılıb ki, “uşağın zəka geni yalnız anadan gəlir.” Bunu dəstəkləyən elmi dəlil yoxdur. Zəkanın irsi ötürülməsi həm anadan, həm atadan gələn minlərlə genin birgə təsiri ilə baş verir.

Ətraf Mühit və Zəka

Genlər nə qədər vacib olsa da, zəkanın inkişafında ətraf mühit, erkən uşaqlıq dövrü stimullaşdırıcı təcrübələr, təhsil, qidalanma və sosial mühit də az önəm daşımır.

• Kifayət qədər protein və mikronutrientlərlə zəngin qidalanma
• Valideyn-uşaq münasibətlərinin keyfiyyəti
• Məktəbəqədər təhsil, oyun və yaradıcı fəaliyyətlər
• Müxtəlif sosial və emosional stimul — bütün bunlar uşağın potensial zəka səviyyəsinə güclü təsir edir.

Uşaqlarda Zəka İlə Bağlı Miflər

Mif 1: “Yalnız genlər zəkaya təsir edir.”

Həqiqət: Genlər vacibdir, lakin zəkanın inkişafı üçün qidalanma, təhsil və ətraf mühitin təsiri danılmazdır.

Mif 2: “Bir gen zəkanı tam müəyyən edir.”

Həqiqət: Zəka poligenikdir – yəni bir neçə genin və onların kombinasiyasının nəticəsidir. Tək bir “zəka geni” yoxdur.

Mif 3: “Zəka irsi olsa da, dəyişməzdir.”

Həqiqət: Beyin plastisiteti, yəni sinir əlaqələrinin yenilənə bilmə qabiliyyəti, zəkanın zamanla inkişaf etməsinə və təhsildən faydalanmasına şərait yaradır.

Müasir Genetik Testlər və Potensial Yanaşmalar

Müasir genetik testlər bəzi “kognitiv funksiyalara təsir edən” genetik variantları aşkar edə bilər, lakin bu testlərin nəticəsi uşağın zəka potensialını tam proqnozlaşdırmır. Elm indiki mərhələdə daha çox genetik risk faktorlarını və bioloji mexanizmləri öyrənir.

Afgen Genetik Diaqnoz Mərkəzində uşaqlarda nevroloji inkişaf pozuntuları, autizm, diqqət pozuntuları və digər genetik meyilli xəstəliklər üçün genetik testlər aparılır, lakin “zəka testi” adı ilə genetik analiz təklif edilmir. Valideynlər, uşağın intellektual inkişafı üçün elmi əsaslı, multidissiplinar yanaşmanı seçməlidirlər.

Uşaqlarda zəka — yalnız genlərin deyil, həm də ailənin, cəmiyyətin və təhsilin ortaq “əsəridir”. Valideynlər uşaqlarının genetik irsini qəbul etməklə yanaşı, onların inkişafına müsbət təsir edən zəngin və stimullaşdırıcı mühit yaratmağa çalışmalıdırlar.

Əgər uşağınızda öyrənmə, inkişaf və ya nevroloji problemlərlə bağlı narahatlıq varsa, Afgen Genetik Diaqnoz Mərkəzinə müraciət edərək genetik və nevroloji konsultasiya ala bilərsiniz.