Mikrobiom və Genetika: Bağırsaq Bakteriyaları Sağlamlığımıza Necə Təsir Edir?
Mikrobiom nədir və niyə önəmlidir?
İnsan bədənindəki hüceyrələrimizdən daha çox sayda mikroorqanizm — əsasən bakteriya, göbələk, virus və arxea — yaşayır. Bu canlıların ümumi genetik toplusuna mikrobiom deyirik. Mikrobiomun ən böyük və ən sıx yerləşdiyi mühit isə bağırsaqlarımızdır. Orada minlərlə müxtəlif bakteriya növü bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə, bizim qidalarımızı həzm edir, immunitet sistemimizi formalaşdırır, zəhərli birləşmələri zərərsizləşdirir və hətta sinir hüceyrələrinə siqnal ötürür.
- Həzm prosesinin sürətlənməsi və vitamin sintezi
Bağırsaq bakteriyaları selüloza və digər bitki liflərini parçalayaraq qısa zəncirli yağ turşuları (acetat, propionat, bütirat) əmələ gətirir. Bu birləşmələr kolon hüceyrələri üçün əsas enerji mənbəyidir və bağırsaq divarının sağlamlığını qoruyur.
Eyni zamanda, B vitamini kompleksinin üzvü olan B12, K vitamini və biotin kimi vacib vitaminlərin sintezində iştirak edir.
- İmmunitet sisteminin tənzimlənməsi
Bağırsaqda yerləşən Peyer ləkələri və digər immun hüceyrələri mikrobiomla birbaşa qarşılıqlı əlaqədə olur. Faydalı bakteriyalar patogen mikrobların çoxalmasını əngəlləyərək “colonization resistance” (kolonizasiyanın əngəllənməsi) mexanizmini həyata keçirir.
Erkən uşaqlıq dövründə mikrobiomun zənginliyi allergiya və autoimmun xəstəliklərin qarşısını almaqda mühüm rol oynayır.
- Mikrobiota‑bağırsaq‑beyin oxu (gut‑brain axis)
Bağırsaq bakteriyaları serotonin, dopamin və GABA kimi neyrotransmitterlərin prekursorlarını sintez edə bilir. Bu, əhval‑ruhiyyəyə, stressə qarşı dözümlülüyə və ümumi psixoloji vəziyyətə təsir edir.
Bütirat kimi metabolitlər beyin funksiyalarını dəstəkləyərək iltihabi prosesləri azaldır və sinir hüceyrələrinin qorunmasını təmin edir.
Genetikamız bağırsaq mikrobiomuna necə təsir edir?
Bağırsaq mikrobiomunun tərkibi üzərində ən güclü təsir edən iki amil — ətraf mühit (qidalanma, həyat tərzi, dərman istifadəsi) və genetika — bir-birini tamamlayır.
- Rothschild et al. (2018)
Nature jurnalında dərc olunmuş bu tədqiqatda araşdırılmış 1 000‑dən çox insan nümunəsində göstərildi ki, ətraf mühit faktorları mikrobiomu formalaşdırmaqda dominant rol oynayır. Lakin genetik markerlər bəzi spesifik bakteriya cinslərinin bolluğunu 10–15 % səviyyəsində izah edə bilir. Bu da o deməkdir ki, genetikamız bəzi bakteriyaların “dost” və ya “düşmən” kimi tanınmasında rol oynayır. - Goodrich et al. (2014)
Cell jurnalında yayımlanan twin study (əkizlər tədqiqatı) mikrobiomun irsiyyətlə ötürülə biləcəyini sübut etdi. Araşdırmada Christensenellaceae ailəsinin bakteriyaları sağlam çəki və aşağı bədən kütlə indeksi (BMI) ilə əlaqələndirildi. Bu bakteriyaların genetik meyillə daha çox saxlanması, metabolik xəstəliklərdən qorunma mexanizmi kimi qiymətləndirildi. - Digər genetik markerlər
FUT2 geni: Bağırsaq mukozasında fukozilasiya səviyyəsini tənzimləyərək Bifidobacterium növlərinin yapışma qabiliyyətinə təsir edir.
NOD2 və ATG16L1 genləri: İltihabi bağırsaq xəstəlikləri (Crohn, Ülseratif kolit) ilə əlaqəli variantları ilə disbioz riskini artırır.
Mikrobiomun sağlamlıq üzərində rolu
Bağırsaq mikrobiomu balanslı olduqda, sağlamlığı dəstəkləyir; balans pozulduqda isə müxtəlif xəstəliklərə yol açır.
Sağlamlıq sahəsi | Faydalar (eubioz) | Pozğunluqlar (disbioz) |
Həzm və metabolizm | Qısa zəncirli yağ turşuları, vitamin sintezi | Piylənmə, insulin dirənci, tip 2 diabet |
İmmunitet | Patogen əleyhinə müdafiə, allergiya azaldılması | Autoimmun xəstəliklər, tez-tez infeksiyalar |
Bağırsaq‑beyin oxu | Serotonin sintezi, stressə qarşı dözümlülük | Depressiya, anksiyete, nevroinflamasiya |
İltihab və xroniki xəstəliklər | İltihabı azaldan metabolitlər | Crohn xəstəliyi, Ülseratif kolit, ürək-damar xəstəlikləri |
- Disbioz və xroniki xəstəliklər
Cryan et al. (2019) “gut‑brain axis”i araşdıraraq göstərdi ki, disbioz zamanı immun hüceyrələrinin hiperaktivliyi, mədə‑bağırsaq iltihabının güclənməsi, qan‑beyin baryerinin pozulması baş verir. Nəticədə psixi pozuntular, metabolik sindrom, hətta bəzi neurodegenerativ xəstəliklərin riski artır. - Probiyotik və prebiyotiklərin rolu
Müxtəlif Lactobacillus, Bifidobacterium suşları, fermentləşdirilmiş qidalar və inulin tipli liflər bağırsaq bakteriyalarının artımını təşviq edir. Bu, həm immun cavabı, həm də metabolik göstəriciləri yaxşılaşdırır.
Genetik testlərlə fərdi yanaşma
Mikrobiom və genetika arasındakı kəsişmədə fərdi təbabət imkanları ortaya çıxır.
- Genotipləşdirmə (SNP analizi)
NOD2, ATG16L1, FUT2 və digər genetik markerlərin müəyyənləşdirilməsi.
Hər bir markerin mikrobiom tərkibinə və xəstəlik risklərinə təsirinin qiymətləndirilməsi.
- Mikrobiom sekvenasiyası (16S rRNA, shotgun metagenomika)
Bağırsaq bakteriyalarının növ və miqdar payının təhlili.
Disbioz nümunələrinin müəyyən edilməsi.
- Fərdi tövsiyələr
Qidalanma planı: Genetik meyillərə uyğun makro- və mikronutrient balansı.
Probiyotik/prebiyotik əlavələr: Spesifik bakteriya suşlarına dəstək.
Həyat tərzi dəyişiklikləri: Stressin azaldılması, fiziki aktivliyin artırılması, yuxu rejiminin optimallaşdırılması.
