Konsultasiya al

Xərçəng, hüceyrələrin nəzarətsiz şəkildə bölünüb çoxalması ilə xarakterizə olunan kompleks bir xəstəlikdir. Bu prosesin arxasında duran əsas mexanizm genetik dəyişikliklərdir. Həm somatik mutasiyalar (həyat boyu hüceyrələrdə toplanan zədələnmələr) həm də germline mutasiyalar (irsən keçən “risk kodları”) xərçəng inkişafında mühüm rol oynayır. Qan xərçəngləri—leukemiya, limfoma və mieloma kimi—genetik mutasiyaların nəticəsi olaraq ortaya çıxır və hər bir alt növün spesifik genetik imzası mövcuddur.

Somatik vəgermline mutasiyalar
 Somatik mutasiyalar, radiasiya, kimyəvi toksinlər və viral infeksiyalar kimi xarici amillərin təsiri ilə hüceyrə DNT-sində yaranan dəyişikliklərdir. Bu mutasiyalar irsən ötürülmür, lakin hüceyrənin bölünmə nəzarətini itirməsinə səbəb olaraq xərçəngə yol açır

Germline mutasiyalar isə valideyndən övlada keçən genetik variantlardır. TP53, GATA2 və ATM kimi genlərdəki germline dəyişikliklər hematoloji malignlikalara—xüsusilə də erkən yaşda başlayan leukemiya və limfoma hallarında—əsas predispozisiya amili kimi tanınır.

Linfoma: əsas onkogen və tumor supressor genlər
 Linfoma alt növlərinin genetik arxitekturası müxtəlif olsa da, ən geniş yayılmış diffuse large B-cell lymphoma (DLBCL) və follicular lymphoma (FL) kimi növlərdə bir neçə açar gen mutasiyaları aşkarlanıb.

• BCL2 və BCL6: FL-də tez-tez t(14;18) xromosom translokasiyası nəticəsində BCL2 geninin yüksək ifadəsi müşahidə olunur. Bu, hüceyrələrin apoptotik yola (“özünü məhvetmə” mexanizmi) davam etməsinə mane olur.
• MYC: DLBCL və Burkitt limfomasında t(8;14) translokasiyası MYC onkogeninin aktivləşməsinə səbəb olur, nəticədə hüceyrə proliferasiyası sürətlənir.
• TP53: Bu tumor supressor genin inaktivləşdirici mutasiyaları həm somatik, həm də germline kontekstdə linfoma proqnozunu pisləşdirir.

Qan xərçənglərində genetik alt tiplər
 Leukemiya növləri molekulyar imza əsasında alt tiplərə ayrılır ki, bu da müalicə strategiyasını birbaşa təsir edir:

• KML (Xroniki mieloid leykoz): Philadelphia xromosomu adlanan BCR‑ABL1 onkogeni ilə xarakterizə olunur. Bu birləşmə tirosin kinaz aktivliyini artırır və hüceyrə proliferasiyasını sürətləndirir.
• AML (Akut mieloid leykoz): FLT3-ITD, NPM1 və DNMT3A mutasiyaları AML alt tiplərinin təxminən 60%-də aşkarlanır və proqnoz üçün müstəqil göstəricilərdir.
• ALL (Akut limfoblastik leykoz): B-ALL və T-ALL alt tiplərində IKZF1, ETV6 və CRLF2 gen dəyişiklikləri erkən diaqnoz və risk stratifikasiyası üçün istifadə olunur.

Genomik texnologiyalar və diaqnostika
 Son beş ildə genetik analiz texnologiyalarında—xüsusilə də növbəti nəsil sekvenləmə (NGS)—dramatik irəliləyişlər olub. Yüksək həllolunma qabiliyyətli NGS panelləri hematoloji malignlikalarda həm somatik, həm də germline mutasiyaları eyni vaxtda aşkarlamağa imkan verir. Bu yanaşma xəstəliyin molekulyar alt tipini dəqiqliklə təyin edir və fərdiləşdirilmiş müalicə planlarının hazırlanmasını sürətləndirir.

Qlobal nəticələr və prevalans
 Dünya üzrə hematoloji xərçənglərin insidansı ildən-ilə artır. 2020-ci ildə 630,000-dən çox yeni limfoma və 470,000-dən çox yeni leukemiya diaqnozu qoyulub. Gələn on ildə bu göstəricilərin 20%-dən çox artacağı proqnozlaşdırılır . Ailəvi predispozisiya halları isə ümumi limfoma riskini 1.7–8.5 dəfə artırır, bu da genetika və ətraf mühit amillərinin qarşılıqlı təsirinin gücünü göstərir..

Kliniki əhəmiyyət və perspektivlər
 Genetik testlər yalnız diaqnoz üçün deyil, həm də minimal residual disease (MRD) izlənməsi və terapiyaya cavabın monitorinqi üçün istifadə olunur. BCR‑ABL1 monitorinqi KML-də TKI müalicəsinin effektivliyini qiymətləndirir; FLT3 mutasiyası AML-də ciblə idarə olunan inhibitor seçimində əsas rol oynayır. Gələcəkdə CRISPR/Cas9 kimi gen redaktə texnologiyaları hematoloji malignlikalarda somatik mutasiyaları hədəfləyən yeni müalicə strategiyalarını reallaşdıra bilər.